این روزها ، مطبوعات ما از دو روشنفکر دینی بسیار یاد می کنند : جلال آل احمد و محمود طالقانی . جلال آل احمد ، عضو گروه ۵۳ نفره ، پس از جدائی از حزب توده به همراه خلیل ملکی به دکتر مظفر بقائی پیوستند و حزب زحمتکشان ایران را ایجاد کردند . محمود طالقانی نیز پس از جدائی از حزب ایران ، به همراه مهدی بازرگان به پرفسور یدالله سحابیپیوستند و نهضت ( باصطلاح ) آزادی ایران را بنیان نهادند .
حزب توده مهمترین حزب چپگرای تاریخ معاصر ایران است که توسط تقی ارانی و ۵۲ نفر دیگر بنیان نهاده شد . حزب توده مهمترین کانون مبارزات کارگری در ایران بوده است . رهبر ، ارگان رسمی حزب توده ایران بود .
حزب ایران ، مهمترین سنگ بنای جبهه ملی ایران بود که بعدها به حزب توده نزدیک شد و ائتلاف سیاسی مهمی را بنا نهاد که البته منجر به جدائی مهدی بازرگان و محمود طالقانی از آن شد . حزب ایران را مهندسان مسلمان بنا نهادند .
حزب زحمتکشان ایران ، از پایه های اصلی جبهه ملی ایران بود که گرایشهای سوسیالیستی آشکاری از خود بروز می داد . لکن ، اختلاف نظر میان دکتر بقائی و خلیل ملکی بر سر مصداق رهبری جبهه ملی ، مصدق السلطنه ، باعث انشعاب در این حزب شد . این انشعاب نیروی سوم نامیده شد . حزب زحمتکشان ایران را عطاران بازاری حمایت می کردند . شاهد ارگان رسمی حزب زحمتکشان ایران است .
نهضت ( باصطلاح ) آزادی ایران که توسط مهدی بازرگان ، محمود طالقانی و پرفسور یدالله سحابی بنیان نهاده شده بود ، آشکارا مشی راست گرائی پیشه کرد و همچون حزب زحمتکشان ایران ، مدعی دین مداری شد .
ارانی در زندان کشته شد ، ولی حزب توده تا مدتی پس از انقلاب اسلامی باقی ماند . مصدق السلطنه در تبعید مرد ، لکن هنوز جبهه ملی ایران اندکی فعالیت دارد . مظفر بقائی در زندان ، در نتیجه بیماری مقاربتی ، به رحمت حق شتافت ؛ برخی فعالین حزب زحمتکشان ایران هم به حزب جمهوری اسلامی پیوستند . مهدی بازرگان نیز مرد ، پسمانده های گروهک او همچنان باقی هستند .
در این میان با نگاهی به تاریخ معاصر ایران ، بخوبی ۲ خط آشکار است : خط بازگشت به خویشتن که جلال آل احمد مطرح ساخت و خط گرته برداری از دیگران ( ضمن حفظ حداقلی عقائد خودی ) که محمود طالقانی بدنبال آن بود . لکن این اندیشه های جلالی بود که سالها حاکم بر فضای فکری و سیاسی کشور شد ، نه طالقانی . چه اینکه ، هر ۳ جریان چپ ، ملی و اسلامی وامدار اندیشه های جلال آل احمد هستند و پس از مرگ وی تا کنون هیچگونه اندیشه غیر جلالی در کشور بروز نکرده است . آری ، اما سرانجام در فرجام ، در میان دو روش بیادگار از این دو پسر عمو ، التقاط شکست خورد . تا شاید درسی باشد برای کسانی که می خواهند با شهامت راه دیگری در پیش گیرند .